ლისაბონი, პორტუგალია
ევროპის ქალაქებში, მოედანი ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილია. ყველა მთავარ გზას მოედნისკენ მივყავართ და სწორედ იქ ვპოულობთ ყველაზე მნიშვნელოვან შენობებს და ქანდაკებებს. ევროპის ქალაქების მოედანი არის ისტორიული, არქიტექტურული, კულტურული და სოციალური კომპონენტების შეჯამება. მოედანი მკაფიოდ და ხშირად ერთდროულად გვიჩვენებს ადამიანთა მრავალ ფენას და სოციალურ ცხოვრებას. ამის გათვალისწინებით მოედანი პრივილეგირებული სივრცეა. იმისთვის ვინც იცის როგორც წაიკითხოს მოედნები გავს გრაგნილს, რომელიც გვიამბობს წინანდელი დასახლებების ისტორიებსა და ცხოვრებაზე.
ევროპული მოედნების ისტორიას შეიძლება მივყვეთ ისტორიულ ძირამდე ბერძნულ ანტიკურ ხანამდე, სადაც პლატეია და აგორა გამოჩნდნენ. ურბანული მოედანი დამახასიათებელია ევროპისთვის, რადგან ასეთი განგრძობითობა არაა დამახასიათებელი სხვა კულტურებისთვის, მაშინაც კი, თუ მათთანაც გვხვდება მოედნები, ზოგიერთ მათგანი ძალიან დიდი ზომისაც კი. ევროპა შექმნა მოედნები და შეიმუშავა იგი არქიტექტურული ფორმით, გაიტანა ექსპორტზე მთელს მსოფლიოში, ძირითადად კოლონიური პერიოდის განმავლობაში.
თავდაპირველად ბერძნულ პოლისში მთავარი გზა გაფართოვდა, მოედანმა დაიწყო ზრდა და დროთა განმავლობაში საზოგადოებრივი და რელიგიური ფუნქციები შეემატა. ბერძნებისგან მოედნის კულტურა რომაელმა არქიტექტორებმა გადაიღეს, სადაც ფორუმი სივრცის დაგეგმვისას არსებით აუცილებლობას წარმოადგენდა.
რომაული იმპერიის დაცემის შემდეგ, ურბანული ცხოვრება ევროპაში დაბრუნდა 900 წელს, როდესაც ბევრი შუა საუკუნეების ქალაქები ძველ რომაულ დასახლებებზე გაშენდა, მათი გეგმების დაცვით, ფორუმი ცენტრალურ მოედნად გადაიქცა, როგორც ეს შეიძლება აღმოაჩინოთ ზადარში ან პორეჩში, დალმატიანის სანაპიროზე, ხორვატიაში.
ნებისმიერი შუასაუკუნეების ქალაქი, როდესაც ფოტოებს დრონით ვიღებთ, საშუალებას იძლევა დავინახოთ ფუნდამენტური დაპირისპირება ზღვარსა და ცენტრს შორის, რადგანაც შუასაუკუნეების ქალაქები ყოველთვის გარშემორტყმულია კედლებით. ზოგიერთი, მაგალითად ობიდოსი პორტუგალიაში, დღემდე ინახავს ამ საფორტიფიკაციო ნაგებობას. კვადრატი ფართო სივრცეა, რომელიც მოცულობით დაპირისპირებაშია ვიწრო და გრაგნილ ქალაქის ქუჩებთან. შუასაუკუნეების მოედანში თითქმის ყოველთვის გვხვდება საკათედრო ტაძარი და შადრევანი. მცირე ქალაქებში შადრევნის როლი უფრო ფუნქციურიცაა. უფრო დიდ ქალაქებში, მისი როლი მხოლოდ ესთეტიკურია, რადგან შადრევნის არსებობა უკავშირდება ტრადიციას და რიტუალს.
კედლების არსებობას მნიშვნელოვანი შედეგები ჰქონდა დასავლეთ ევროპის ქალაქებისთვის. პირველ რიგში, შეზღუდული სივრცე იმას ნიშნავდა, რომ საუკუნეების მანძილზე მოსახლეობის რაოდენობა კედლებს შიგნით მუდმივად უცვლელი რჩებოდა. როდესაც მოსახლეობა გაიზარდა, ახალი ქალაქების აშენება არჩიეს გაძლიერებული გამაგრებული ცენტრის გაფართოებას, სწორედ ამის გამო შეიქმნა ამდენი ახალი დასახლება შუა საუკუნეებში. მშენებლობა ყოველთვის იწყებოდა ცენტრით, მოედანი იყო პირველი ადგილი რომელიც იგეგმებოდა. კედლების მეორე მნიშვნელოვანი შედეგი იყო ის, რომ ცენტრი ყოველთვის უცვლელი რჩებოდა. ამ საზოგადოებებში მოედანი არსებითად იყო გეომეტრიული ცენტრი. ეს იყო ყველაზე დაცული სივრცე, ბოლო წერტილი რომელსაც მტერი მიაღწევდა. მხოლოდ რამდენიმე კარიბჭით იყო ქალაქებში შესვლა შესაძლებელი. ავტომატურად, ყველა შესასვლელი გზა ცენტრალური მოედნისკენ მიდიოდა. როგორც ჰაერიდან ჩანს, მოედანი იყო შუა საუკუნეების ქალაქის ცენტრი. კედლები ვიზუალურად კვეთს, საკმაოდ მკაფიოდ, განცალკევებას ცენტრსა და პერიფერიას შორის. შედეგად ვიღებთ კიდევ ერთ ევოლუციურ შედეგს: როდესაც თანამედროვეობის აღმასვლისას კედლების ნგრევა იწყებოდა, დასახლებულმა პუნქტებმა ცენტრულად დაიწყო განვითარება, და არა სწორხაზოვნად, რამაც მეტი სივრცე შემატა მანამდე არსებულ შენობებს, შენობებს რომლებიც ევროპულ ქალაქებში დღესაც გვხვდება.
რენესანსული დროის ევროპამ ეს შუა საუკუნეების ქალაქები მემკვიდრეობით მიიღო. თუმცა, ევროპას აღარ უყვარდა და სურდა ისინი სრულიად განსხვავებულნი ყოფილიყვნენ: გარკვეულწილად, ევროპამ წარმოიდგინა განსხვავებული ურბანული სამყარო. თუმცა რენესანსის ეპოქა არ არის ცნობილი რეალური ქალაქების დაარსებით, არამედ ფიქტიურის. როდესაც თეორია პრაქტიკას უთმობდა გზას ჩვეულებრივ, ეს უბედურებას იწვევდა. 1561 წლის 21 სექტემბერს დიდმა ცეცხლმა შთანთქა ქალაქი ვალიადოლიდი. ქალაქის კატასტროფა ურბანიზმისთვის ნამდვილი კურთხევა იყო. ცარიელი სივრცეში, ბრწყინვალე მთავარი მოედანი აშენდა, ჯერაც ერთ-ერთი უდიდესი მოედანი ესპანეთში. მიუხედავად იმისა, რომ ეს იყო პირველი რეგულარული მოედანი ევროპაში, იგი შედარებით უცნობია. მისი სიმეტრიის და გეგმის დანახვა მკაფიოდ შეიძლებოდა ზემოდან.
ვალიადოლიდში მდებარე სკვერის არქიტექტურული და ურბანული ნიმუშის გამოყენებით ბევრი სხვა მოედანი შეიქმნა და 1729 წელს სრულყოფილებას მიაღწია, სალამანკას მთავარი მოედნის სახით, მსოფლიოში ერთ-ერთი ულამაზესი მოედანი. საჰაერო ფოტო გვიჩვენებს, რომ ამ მოედნის პერიმეტრი რეალურად არ არის სკვერი, არამედ ტრაპეიდი. ნორმალური ხედვით, მოედანი ნებისმიერი ფეხით მოსიარულის მიერ აღიქმება როგორც სრულყოფილად პარალელური და თანაბარი მხარეებით: დახვეწილი ოპტიკური ილუზია, რომელიც ყურადღებითაა გაანგარიშებული აღქმის გასაღრმავებლად და უპირისპირდება არქიტექტორისთვის დარჩენილ შედარებით მცირე სივრცეს.
მე -16 საუკუნეში ქალაქებს ჯერ კიდევ ჰქონდა გამაგრებული ციხეები, მაგრამ ისინი სხვაგვარად იყვნენ დაგეგმარებულნი. ქალაქის დაგეგმვის მისია სულ უფრო მეტად გადავიდა არქიტექტორისგან ინჟინერზე. მე-17 საუკუნეში დაწყებული ცვლილებების მნიშვნელოვანი ნაწილი ვაუბანთან ასოცირდება. ფორტიფიკაციის ეს გვთავაზობდა მასიური ციხე-სიმაგრეების კედლებში დიდი რაოდენობით ჯარისკაცების განთავსებას. ვარსკვლავი ფორმის ციხე-სიმაგრეები სწრაფად გამოჩნდა მთელს ევროპაში, ნაარდენი და ბურტანჟიდან ჰოლანდიაში, ალმეიდამდე პორტუგალიაში, ან ალბა კაროლინამდე, რუმინეთში.
ამ სამხედრო დასახლებებს აქვთ სრულყოფილი სტრუქტურა, სწორი და უცვლელი ქუჩებით, რომელსაც ყოველთვის მივყავართ ქალაქის ცენტრში მდებარე დიდი მოედნისკენ. მიწიდან დანახული, ციხე-სიმაგრის სილამაზის აღქმა შესაძლებელია მხოლოდ, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც შენობები როგორც წესი პირქუშია. თუმცა, ისინი ევროპულ დასახლებებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე ლამაზებია, როდესაც ჰაერიდან ვიღებთ სურათს, ვარსკვლავები დედამიწაზე. არსად არ გვხვდება მოედნის მნიშვნელობა, როგორც ცენტრალური სივრცის, უფრო ნათლად, ვიდრე მათი შემთხვევაში.
მე-18 საუკუნის შუა ნაწილის და მე-19 საუკუნეების შემდეგ ქალაქებმა თავიანთ თავი თავიდან გამოიგონეს, და მათში უკეთ იყო ასახული სამხედრო, ტექნოლოგიური და პოლიტიკური ცვლილებები. ურბანული საზოგადოებების თვითმმართველობა მყისიერად დაიმსხვრა, მონარქების ავტოკრატიის ქვეშ კი საბოლოოდ დაინგრა. მეფეებმა ქალაქებში ჯარისკაცები შემოიყვანეს და თავიანთი აღლუმების სწრაფად და სწორად ორგანიზების მიზნით, ჯარისკაცებს სწორი ქუჩები სჭირდებოდათ. ამგვარად, ურბანული საზოგადოებების თვითმმართველობა თანდათან დაკნინდა. არისტოკრატები უფრო ხშირად საზაფხულო სასახლეებში ცხოვრობდნენ, მაგრამ სურვილიდან გამომდინარე ყოფილიყვნენ მმართველი ცენტრთან ახლოს, მათ ააშენეს რეზიდენციები ქალაქში. დროთა განმავლობაში ეს ურბანული რეზიდენციები მათ საცხოვრებელ სახლებად გადაიქცა. უეცრად, უამრავი დაინტერესებული გამოჩნდა თუ როგორ გამოიყურებოდა მათი ქალაქები.
შედეგი? ქალაქების დაგეგმარება რადიკალურად შეიცვალა. თუ უძველესი შუასაუკუნეების დასახლებები ასახავდა მთელი საზოგადოების მოთხოვნილებებს, ახლა, ქალაქები შეიცვალა, რათა უფრო შესაბამისი ყოფილიყო არისტოკრატების გემოვნებასთან. ურბანული ესთეტიკამ მნიშვნელოვანი გარდაქმნები განიცადა. როდესაც ქუჩები სწორია, პერსპექტივა უფრო გახსნილია და ხალხი უფრო შორს, პირველი მოსახვევის მიღმა იწყებს ხედვას. აქედან პანორამის თეორიამდე პატარა ნაბიჯია. კლასიკური ანტიკური დროისთვის უცნობი პანორამა, მოითხოვს ბევრად უფრო რთული ურბანული ხედვას: ძეგლები და ქანდაკებები არ უნდა იყოს დანახული მხოლოდ ახლოდან. სინამდვილეში, ისინი ხშირად გვხვდებიან გრძელი და სწორი ქუჩების ბოლოს, რომელიც საშუალებას იძლევა მოედანი დიდი მანძილიდან დაინახოთ.
რაც ადრე იყო შანსის ეფექტი გადაიქცა რაღაც შესწავლის ღრსად. ტრიუმფალური თაღები, სამახსოვრო სვეტები, აშენდა ქანდაკებები ისე, რომ შორიდან დანახვისას ლამაზი გამოჩენილიყო. ამის შემდეგ ლოგიკური ნაბიჯი იყო განვითარება, ქალაქებში საზეიმო კვეთებამდე, რომლებიც მოედნებს აკავშირებდნენ. ზემოდან ჩანს, 1755 წლის 1 ნოემბრის მიწისძვრის შემდეგ, მარკიზ პომბალის ხელმძღვანელობით განხორციელებულ ტრანსფორმაცია ლისაბონში. ლისაბონის მოედნები ნამდვილ სისტემას წარმოადგენენ. ფართო, ბულვარები აკავშირებენ სავაჭრო მოედანს როსიოსთან, როსიო დეფიგუერასთან, მარტიმ მონიზთან და რესტარადორესთან, რესტარადორესს პრაკა დო მარკეს დე პომბალთან, თითოეულის ცენტრში კი შტამბეჭდავი ქანდაკებაა.